شما به احتمال زیاد مشکلی با بازی‌های ویدئویی یا گشتن در شبکه‌های اجتماعی در گوشی همراه‌تان ندارید. در واقع بدون شک می‌توانید گوشی‌تان را در دست بگیرید و دو ساعت تمام (و حتی بیشتر) هر کدام از این فعالیت‌ها را انجام بدهید، بدون آنکه تمرکزتان را از دست دهید. اما نیم ساعت درس خواندن چطور؟ خیلی سخت‌تر است نه؟ یک ساعت کار کردن چطور؟ به نظر می‌رسد چندان جذاب نباشد.
با اینکه از لحاظ منطقی شما می‌دانید که مطالعه، ورزش کردن، راه‌اندازی یک کسب‌وکار یا هر کار مفید دیگر، برای شما در بلندمدت سودهای بیشتری به همراه خواهد داشت، باز هم ترجیح می‌دهید وقت خود را صرف دیدن تلویزیون، بازی‌های ویدئویی و گشتن در شبکه‌های اجتماعی کنید. به راستی چرا این کار را انجام می‌دهیم؟
ممکن است بگویید دلیلش واضح است: فعالیت‌هایی چون دیدن تلویزیون، بازی‌های ویدئویی و … آسان‌اند و نیاز به تلاش و انرژی زیادی ندارند؛ در حالی که فعالیت‌هایی مثل مطالعه، ورزش کردن، راه‌اندازی یک کسب‌وکار و … سخت هستند و نیاز دارند برای انجام آن‌ها تلاش بیشتری داشته باشید.
روزهٔ دوپامین (به انگلیسی: Dopamine Fasting) گونه‌ای سم‌زدایی دیجیتالی تلقی می‌شود که فرد موقتاً از فناوری‌های اعتیادآور مانند شبکه‌های اجتماعی، گوش‌دادن به موسیقی از طریق بسترهای فناورانه و بازی‌های اینترنتی دوری می‌کند و می‌تواند به محرومیت موقت در خوراک و تعاملات اجتماعی نیز گسترش یابد. ریشه‌های این اصطلاح ناشناخته است؛ اما نخستین بار در نوامبر ۲۰۱۸ به‌واسطهٔ یک مربی سبک زندگی بر بستر یوتیوب، رواج گسترده‌ای یافت.
به نظر می‌رسد بعضی از افراد هیچ مشکلی با مطالعه، ورزش کردن یا کار کردن روی پروژه‌های‌شان را به طور منظم ندارند. سؤالی که در این لحظه پیش میاد این است که چطور بعضی‌ها انگیزه بیشتری برای انجام کارهای سخت و دشوار دارند؟ آیا راهی برای آسان کردن کارهای سخت وجود دارد؟
برای پاسخ به این سؤال باید نگاهی به یک هورمونی در مغز به نام دوپامین (Dopamine) بیندازیم که انتقال‌دهنده انگیزه‌ها و پیام‌ها در اعصاب است.
هورمون پاداش
دوپامین اغلب به‌عنوان مولکول لذت شناخته می‌شود. اما می‌توانیم بگوییم که ایجاد لذت، به‌طور دقیق کاری نیست که این هورمون انجام می‌دهد. دوپامین هورمونی است که ما را وادار می‌کند چیزی را بخواهیم. این خواستن و تمایل است که به ما انگیزه بلند شدن و انجام دادن کارها را می‌دهد. اگر شما هنوز تردید دارید که چقدر دوپامین قدرتمند است، اجازه بدید برخی از آزمایش‌هایی را که عصب‌شناسان بر روی موش‌ها انجام داده‌اند به شما نشان دهیم.
پژوهشگران الکترودهایی را در مغز موش‌ها کار گذاشتند. هر زمان که موش اهرم کار گذاشته در محیط آزمایشگاه را می‌کشید، دانشمندان بخش سیستم پاداش مغز موش را تحریک می‌کردند. نتیجه این شد که موش‌ها علاقه بسیار شدیدی به این کار پیدا کرده بودند و ساعت‌ها پشت سر هم اهرم را می‌کشیدند. آن‌ها حتی از غذا خوردن و حتی خوابیدن نیز دست کشیده بودند و فقط اهرم را می‌کشیدند تا زمانی که از خستگی غش کنند. اما بعد دانشمندان روند کار را برعکس کردند.
آن‌ها ترشح دوپامین را در مرکز پاداش مغز موش‌ها مسدود کردند. در نتیجه، موش‌ها آنقدر سست و بی‌حال شدند که حتی برای آب خوردن نیز از جای خود بلند نمی‌شدند. آن‌ها حتی غذا هم نمی‌خوردند و جفت‌گیری هم نمی‌کردند. اصلاً میل به هیچ کاری نداشتند. می‌شد گفت موش‌ها میل به زندگی را از دست داده بودند.
با این حال اگر غذا به‌طور مستقیم در دهان آن‌ها قرار می‌گرفت، آن را می‌خوردند و از آن لذت می‌بردند. آن‌ها فقط انگیزه لازم برای بلند شدن و انجام این کار را نداشتند.
دوپامین دیتاکس چیست؟
دوپامین دیتاکس، سم زدایی دوپامین یا روزه دوپامین بر پایه نظریه‌ای ایجاد شده که متخصصان به صحت آن اطمینان ندارند. طبق این نظریه، هرگاه کار هیجان‌انگیز یا مفرحی انجام می‌دهیم، مغزمان دوپامین ترشح می‌کند که به هورمون لذت و پاداش معروف است. زندگی در دنیای امروزی پر از فعالیت‌هایی است که دائما مغز را وادار به ترشح دوپامین می‌کنند. با گذر زمان، به این تفریحات دم‌دستی نظیر بازی‌های ویدئویی، فضای مجازی و خوردن هله‌هوله اعتیاد پیدا می‌کنیم. دوپامین دیتاکس به این معناست که این تفریحات محرک را کنار بگذارید تا میزان دوپامین مغز شما به حالت طبیعی برگردد. نتیجه این کار افزایش تمرکز و بازدهی شماست که باعث می‌شود راضی‌تر و خوشحال‌تر باشید.
کامرون سیپا (Cameron Sepah) که مبدع مفهوم دوپامین دیتاکس است، توصیه می‌کند رفتارهای اعتیادآور یا مشکل‌ساز خود را محدود و فعالیت‌های سالم‌تر را جایگزین کنید. دسته‌ای از فعالیت‌های اعتیادآور و مشکل‌ساز عبارت‌اند از:
اعتیاد به اینترنت؛
اعتیاد به بازی‌های ویدئویی؛
شرط‌بندی و قمار؛
رفتارهای تنوع‌طلبانه و هیجان‌طلبانه؛
پرخوری احساسی؛
اعتیاد به خریدکردن؛
مصرف موادمخدر؛
خودارضایی.
آیا دوپامین دیتاکس واقعا فایده دارد؟
هیچ مدرکی وجود ندارد که دوپامین دیتاکس سبب کاهش مقدار دوپامین در مغز می‌شود. خود دکتر سیپا هم اعلام کرد که این فرایند ربطی به کاهش دوپامین در مغز ندارد و صرفا برای جذب مخاطب چنین عنوانی را انتخاب کرده است. بنابراین عملکرد دوپامین با چیزی است که در نظریه دوپامین دیتاکس بیان شده متفاوت است و دوپامین دیتاکس ربطی به عوارض ترشح زیاد دوپامین در مغز ندارد.
با وجود این، نمی‌توان گفت دوپامین دیتاکس هیچ فایده‌ای ندارد. طبق تحقیقات، اگر خود را مدتی از بعضی فعالیت‌ها همچون بازی‌های ویدئویی یا تماشای تلویزیون منع کنید، راحت‌تر می‌توانید این رفتارهای عادت‌گونه را مدیریت کنید. البته برعکس ادعای دوپامین دیتاکس، این مسئله ربطی به افزایش انگیزه شما یا بهبود حالتان ندارد.
در کل اگر طبق روزه دوپامین مدتی گشت‌وگذار در اینترنت را محدود کنید، طبیعتا زمان بیشتری در روز خواهید داشت و عملکرد کاری یا درسی شما بهبود می‌یابد. همچنین طبق تحقیقات، استفاده از گوشی‌های هوشمند و فضای مجازی در افزایش مشکلات روحی و احساسی جوانان نقش دارند. بنابراین حذف این فعالیت‌ها ممکن است سبب کاهش افسردگی و خلق سرگرمی‌های سالم‌تر و عملکرد بهتر شود.
